موسيقي درماني
موسيقي درماني
شايد تا كنون مطالبي در روزنامه ها، مجلات، محل كارتان يا در بين مردم درباره “موسيقي درماني” خوانده يا شنيده باشيد. موسيقي درماني رشته جديدي است و فقط پنجاه سال است كه به عنوان يك تخصص كلاسيك و حرفه اي توسعه پيدا كرده است.
بر طبق تعريفي كه ” انجمن ملي موسيقي درماني” (NAMT) ارائه داده است، موسيقي درماني عبارتست از ” كاربرد موسيقي برای تأمين، حفظ و بهبود سلامت جسماني و رواني . در واقع موسيقي درماني كاربرد منظم موسيقي است، به طوري كه موسيقي درمانگر مستقيما در يك محيط درماني، تغييرات دلخواه را در عواطف و رفتار درمانجو ايجاد مي كند…. “در حال حاضر آنچه در روان شناسی به عنوان موسیقی درمانی نام برده می شود عبارت است از بهره گیری از روشهایی که با گوش دادن و توجه به موسیقی به عنوان یک درمان جانبی و اغلب در کنار درمانهای دارویی مورد استفاده قرار می گیرد.
موسیقی درمانی برای گروههای مختلف درمان جویان موثر شناخته شده است. موسیقی درمانگرها با افراد سنین مختلف ، از کودک تا سالخورده کار کرده و مراجعین آنها شامل افرادی با بیماری های روانی و اختلالات رفتاری ، معلولین جسمی و حرکتی ، نابینایان ، ناشنوایان ، معلولین ذهنی و… می باشند.
برای تاثیر بهتر و کمک به بهبود بیماران درمانگران بایستی برنامه ریزی دقیقی داشته باشند که این برنامه شامل چهار مرحله کلی است:
1- . تعريف مشكل درمانجو يا زمينه نياز آن (سنجش)
2- فراهم كردن هدفي براي درمانجو كه به رفع مشكل يا نياز او كمك كند.
3- برنامه ريزي مناسب فعاليت هاي موزيكي
4- تكميل روش ها و فعاليت ها و ارزشيابي واكنش هاي درمانجو
اصول موسیقی درمانی
اصول زیادی در مورد صدا و موسیقی درمانی وجود دارد . چهار اصل زیر ضروری ترین اصول برای شروع کار موسیقی درمانی می باشد :
اول : اصل ارتعاش
درموسیقی درمانی ، ارتعاش عبارت است از قابلیت نوسان یا بسامد(فرکانس) صدا که باعث عکس العمل در بدن انسان می شود . هر سلول در بدن یک تشدید گر صدا است .
سلولهایی که اعضای بدن را تشکیل می دهند و دستگاهی که از این اعضاء تشکیل شده است ، بسامدهای مخصوص خود را دارند. وقتی فرد بیمارمی شود ، عضو یا دستگاه مربرط ، از حد نوسان طبیعی خود خارج می شود . در این حالت از نوسانات صدا می توان برای اثر گذاشتن روی عضو یا دستگاه نامتوازن شده استفاده کرد و آن را به حالت طبیعی خود بازگرداند . این ارتعاشات عمومی می تواند هماهنگی لازم را به ناحیه یا نواحی بیمار بازگرداند .
دوم : اصل ریتم
ریتم الگوی ضرب در موسیقی است – ریتم لازمه موسیقی است . بدون آن اصلا موسیقی وجود ندارد . ریتم بازتاب ضربان زندگی است . ریتمهای متفاوت روی سیستم های فیزولوژیکی و اندامهای بدن به طرق مختلف اثر می گذارند . از ریتمهای آلات مختلف موسیقی و انواع موسیقی می توان برای اصلاح ریتمهای اندامها و دستگاههای بدن استفاده نمود
سوم : اصل تـُن و طنین یا رنگ
تـُن به زیر و بم صدا اطلاق می شود . هر چه نوسانات صدا تندتر باشد ، تن صدا زیرتر است و هرچه نوسانات آرامتر باشد تن صدا بَم تر است . تـٌن های مختلف بر روی اندامهای مختلف بدن اثر می گذارد . برای مثال سیستم اعصاب در برابر تن چهار واکنش نشان می دهد این تن در گام دو ، فا می باشد
طنین یا رنگ صدا مشخصه خاصی از صدا است که باعث تشخیص یک صدا از صدای دیگر و یا سازی از ساز دیگر می شود . اندامها و دستگاههای بدن در برابر صداها و سازهای متفاوت واکنش نشان می دهند .
چهارم : اصل صدا به عنوان انرژی
صدا حالتی از انرژی و بدن انسان یک سیستم انرژی است . به همین دلیل ، صدا این توانایی را دارد که روی الگوهای طبیعی انرژی بدن تاثیر گذارد . صدا هم مثل نوسان ، توانایی تعامل با دیگر منابع بسامدی انرژی را دارد . این بسامدها می توانند به صورت رنگ ، عطر ، الکترومغناطیس و صور دیگر انرژی باشند . نوسانات می توانند به یکدیگر کمک کرده یا مزاحم یکدیگر شوند ، همدیگر را متوقف کرده یا تقویت کنند .
نغمه هاي موسيقي بر حسب تركيب فواصل و ريتم ، داراي ارتعاشات خاصي هستند كه با تحريك ارتعاشات سلول هاي عصبي احساس و انگيزه اي را تقويت، تضعيف و يا منتقل مي سازند. اگرچه فوايد درمان با موسيقي از دوران هاي قبل مطرح بوده است، اما تا قبل از اينكه در قرن اخير به عنوان يك رشته تخصصي شناخته شود خوب معرفي نشده است.
انواع روشهای موسیقی درمانی
در موسیقی درمانی دو روش اساسی وجود دارد: روش غیرفعال و روش فعال .
روش غیر فعال شامل شنیدن موسیقی است که بیمار با گوش دادن موسیقی ای که در حال نواخته شدن است، مورد درمان قرار می گیرد. در این روش بیشترین تأثیر عملکرد در جهت برانگیختن و تأثیر واکنش های عاطفی و ذهنی است. در حالی که در روش موسیقی درمانی فعال که نواختن، خواندن و حرکات موزون اساس کار است، واکنش های مختلف عاطفی، ذهنی، جسمی و حرکتی، تحریک و برانگیخته می شوند.
نوع برنامه ها و فعالیت های موسیقی درمانی به نوع ناراحتی ، نقیصه و مشکل بیمار یا کودک بستگی دارد. برای مثال در کودکانی که دچار مشکل حرکتی هستند، برنامه های ریتمیک که به کنترل حرکتی آنها کمک می کند بیشتر مدنظر قرار می گیرد، حال اگر مشکل حرکتی با انقباض و گرفتگی عضلانی همراه باشد، ریتم ها و موسیقی ملایم انتخاب می شود و بدین ترتیب کنترل حرکتی تقویت می گردد. همچنین کودکان به برنامه های موزیکالی احتیاج دارند که خاصیت برون فکنی داشته و هیجان ها را بیشتر تخلیه کنند. معمولا جلسات موسیقی درمانی از گروه های کوچک همانند تشکیل می شود و شرایط شرکت کنندگان هرچه همسان تر باشد، اهداف و برنامه های مشترک بیشتر خواهند بود البته می توان کودکانی با توانایی های مختلف را در طبقه موسیقی درمانی قرار داد، اما مهم این است که از نظر بهره هوشی فاصله زیادی با یکدیگر نداشته باشند تا در انجام تمرین ها و برنامه ها هماهنگی بیشتری باشد. طول دوره و مدت زمان جلسات بستگی به اهداف درمانی مورد نظر و مشکلات فرد دارد. تعداد جلسات درمانی گاهی هر روز و گاهی هفته ای چند جلسه است و مدت زمان هر جلسه به مقتضای حال و هوای هر درمانجو متفاوت است.
موسیقی درمانی برای معلولین
معلولین نیز همانند کودکان عادی به موسیقی علاقه دارند . کودکان معلول برحسب نوع نقیصه حسی و حرکتی از فعالیت های متنوع موسیقی درمانی استفاده می کنند. یک کودک مبتلا به اوتیسم که تنها کانال ارتباط آرامش بخش او با محیط ، موسیقی است، ساعت ها ضبط صوت را در آغوش می گیرد و آهنگ های مورد علاقه خود را گوش می کند . بدین ترتیب پرخاشگری و هیجاناتش از بین رفته و با محیط اطراف خود مهربان می شود.
آوازخواندن، نواختن فردی و گروهی ، شنیدن و انجام حرکات موزیکال ، از جمله برنامه های جلسات موسیقی درمانی می باشد.
برای آموزش موسیقی به کودکان استثنایی به دو نکته اساسی باید توجه کرد:
1- توان هوشی و شرایط ذهنی کودک
2- محدودیتهای حسی و حرکتی آنها
در آموزش موسیقی به کودکان استثنایی بهتر است از سازهایی استفاده کنیم که نواختن آن برای کودکان ساده تر باشد و آنها را جذب کند. و بهتر است ترانه هایی که انتخاب می شوند زیبا ، محرک و قابل فهم ، و پیرامون مسایل ملموس و زیبایی های دنیای کودکی باشد تا بخاطرسپاری آنها برای کودک راحت تر گردد.
پیشینه موسیقی درمانی در تاریخ ایران
نخستین سیستم نظام یافته آکادمیک موسیقی درمانی در ایران باستان بنا گردید. بر اساس کتیبه‌هایی که در سال ۱۳۴۹ یافت گردیده‌است در دانشگاه گندی شاپورِ اهواز دانش موسیقی و درمان با موسیقی ازمواردی بوده‌است که هر دانشجوی پزشکی آن زمان، باید آن را فرا می گرفت. نکته جالبی که وجود دارد اینست که پرستارهایی برای بیمارستان‌های آن زمان پرورش می‌یافتند می‌بایست در نواختن چند ساز اصلی تبحر داشته باشند و بر این اساس موسیقی تجویز شده از پزشک را ارائه می‌کرده‌اند. این موسیقی ارائه شده در هنگام زایمان زنان دربار ساسانی از لوازم کار یک پزشک بود
بعد از حضور اسلام در ایران عمده فعالیت‌های موسیقی نوشتاری و نظری شد و بیشتر مطالب نظری رنگ و بویی از برداشت یونانیان داشت که با اعمال تغییراتی منتقل شده بودند. یونانی‌ها موسیقی را در میان موضوع‌های فلسفی مطرح می‌کردند و بیشتر فیلسوفان در کنار علوم دیگر در مورد موسیقی اظهار نظر می‌کردند . به طور اجمال آثار نوشتاری گذشتگان در مورد تاثیر موسیقی بر روح و نفس بیشتر بر محور طبایع و مزاج زمان و افلاک و سماع است که بزرگان حکمت، فلسفه، و پزشکی ضرورتاً نکاتی در این باب آورده‌اند. از مهم‌ترین آثاری که درباره موسیقی درایران ِوجود دارد قابوس نامه اثر “کیکاووس بن قابوس بن وشمگیر” است که به طور مفصل به اثر نواختن موسیقی در طبایع مختلف اشاره دارد. او بزرگترین هنر نوازندگی را از آن می‌داند که متناسب با طبع و حال شنونده بنوازند:«رامشگر (نوازنده) را بزرگترین هنر آنهاست که بر طبع مستمع رود».
اما در زمینه موسیقی درمانی و فواید جسمی آن “ابن سینا” در دانشنامه علایی باب بزرگی به نام باب موسیقی دارد که سخنان بدیع از این نابغه پزشکی در آن ذکر گردیده‌است . همچنین در این زمینه در کتاب شفا بخش مهمی را بدین گفتار اختصاص داده‌است
وی با توجه به دانش پزشکی آن روزگار مکانیسم دقیقی را از تاثیر صورت موسیقی بر ارگان‌های بدن ذکر می‌کند که با عنایت به کواکب سبعه در زمان خاص خود موثر خواهد بود.